Tek over – Stølsysteri på Breiset

Ar­beid­samt, men ik­kje kje­de­leg, sei­er dei som ny­leg har teke over støls­ys­te­ri utan inn­lagt straum.

---

Tekst og foto: Marianne Granheim Trøyflat

---

Brei­set: – Anny, ser det bra ut no? Anna Ka­ro­li­ne Ness står over ys­te­kje­len der hund­re og åtti li­ter spe­ne­varm mjølk sak­te, men sik­kert, skif­tar kon­sis­tens. Mjølk, løy­pe og sy­re­kul­tur går i lø­pet av få skil­set­jan­de mor­gon­ti­mar, over til å bli os­te­stoff og myse. In­gen e-stoff er til­sett, in­gen pas­teu­ri­se­ring har kome på tale.

Av­hen­gig av svi­ger­mor
Anny Fod­nes kjem sprin­gan­de til. Pro­ses­sen har gått litt sak­tare i dag enn han bru­kar å gje­ra. Eit die­sel­agg­re­gat du­rar i bak­grun­nen. Anna Ka­ro­li­ne har rørt med ei har­pe og hatt tem­pe­ra­tu­ren der han skal vera. Men sik­ker er ho li­ke­vel ik­kje. Der­for er det greitt å ha no­kon med røyns­le i bak­grun­nen.

– Eg er heilt av­hen­gig av svi­ger­mor, henne kan ein spør­ja om alt. Vi sa­mar­bei­der vel­dig godt, for­tel Anna Ka­ro­li­ne.

Anny er glad for å hjel­pe til, men sei­er ho ik­kje har prob­lem med å sjå at an­dre tek over sty­ring.

– Det er kjem­pe­bra at dei vil hal­de fram, konk­lu­de­rer ho, og sei­er ho og man­nen, Geir Har­ald Fod­nes, har kjøpt seg nytt bruk. Der er dei i ferd med å byg­gje opp ei­gen drift med brin­ge­bær­pro­duk­sjon og sau. Så da er det kan­skje greitt å la yng­re kref­ter ta over støls­ys­te­r­iet.

Mange jern i el­den
Erik Fod­nes var odels­gu­ten på Strandmo på Lei­ra, og for to år si­dan tok han over gard, grunn og støl sa­man med kona Anna Ka­ro­li­ne. Anna Ka­ro­li­ne kjem opp­hav­leg frå gard i Trøg­stad i Øst­fold, og had­de mel­lom anna røyns­le med gri­sar. Så da star­ta dei like gjer­ne opp med det også.

Til vin­te­ren ven­tar ein pro­duk­sjon med tjue­to mjøl­ke­kyr, der pla­nen er at noko av mjøl­ka skal gå til le­ve­ring hjå Tine, og noko skal gå til ys­ting heime på gar­den.

I til­legg er ved­pro­duk­sjon, byg­de­ser­vi­ce og vakt­meis­ter­te­nes­ter i Oslo med og ut­gjer næ­rings­grunn­la­get. No­kon vil kan­skje sy­nast det­te høy­rest tra­velt ut.

– Det er ar­beid­samt, men ik­kje kje­de­leg, sei­er Erik og pre­si­se­rer at han har god hjelp av både for­eld­re og til­set­te på gar­den.

Ser lyst på fram­ti­da
Erik fryk­tar ik­kje ned­gangs­ti­de­ne i land­bru­ket. Han har lyst til å sat­se, og trur det er ei føre­mon at ein sprei­er kref­te­ne på uli­ke pro­sjekt.

– Eg ser vel­dig lyst på fram­ti­da. Inntil vi­da­re. Når ein kan stå på flei­re bein, blir ein mind­re sår­bar. Men eg har også tru på å le­ve­re til Tine. Det er ik­kje alle som kan el­ler vil for­ed­le sjølv, sei­er han, og mei­ner især støls­mjøl­ka, med det uni­ke bei­tet er mykje verdt.

– Det er stor skil­nad på støls­mjølk og anna mjølk, mei­ner han.

Læ­rer litt om senn
I ys­te­kje­len er den ret­te kon­sis­ten­sen i ferd med å ta form.

– Med ein gong eg slut­tar å røre, blir det gul­grøn væs­ke der. Da søkk os­te­mas­sen til botns, for­kla­rar Anna Ka­ro­li­ne.

Ho har lært det mes­te av svi­ger­mor, og har teke yste­kurs i til­legg.

– Eg er un­der opp­læ­ring. Noko gjer eg for­di Anny gjer det. Andre ting for­di eg kan noko om det, sei­er Anna Ka­ro­li­ne og smi­ler.

Eks­klu­si­ve støls­pro­dukt
Anny tvi­lar ik­kje på kunn­ska­pa­ne hjå dei som er yng­re, men pre­si­se­rer at det trengst folk på stø­len som­mars­tid.

– Dei kan alle pro­ses­sar, men det er be­hov for flei­re hen­der, for­tel ho.

Utan­om alt det prak­tis­ke med ys­tin­ga, kjem pak­king og lag­ring, kun­de­kon­takt og ik­kje minst fjøs­stell. Det er dess­utan ik­kje ber­re ost det går i, men også brim, pult­ost, røm­me og smør.

– Smør og røm­me er kjem­pe­po­pu­lært. Eg vil seia det er eks­klu­si­ve pro­dukt. Det blir heilt spe­si­elt når ein får nyt­ta mjøl­ka i fjel­let slik, mei­ner Anny.

Brimkoking med si­rup og fløy­te
Os­te­mas­sen blir sam­la opp av kje­len, og mysa, væs­ka som er att et­ter os­ten, blir brukt til å koke brim.

Brimkokinga fø­re­går i eit anna hus, og Anna Ka­ro­li­ne fy­rer opp brimkjelen med ved. Ein fy­rar ik­kje med straum på det­te støls­la­get.

I brimen skal også fløy­te, mjølk, suk­ker og si­rup. Ik­kje noko lett­vint pro­dukt, det hel­ler.

Til skil­nad frå kvit­os­ten, som skal lag­rast eit års tid, kan ein gå laus på brimen et­ter få da­gar.

– Vi har prob­lem med å lage nok brim, sei­er Anna Ka­ro­li­ne, som for­tel at alt dei pro­du­se­rer går unna.

Po­pu­lært rei­se­mål
Brei­set er ik­kje er det mest stra­te­gisk plas­ser­te støls­la­get i Vald­res. Det går ein veg opp, og same ve­gen må ein ta ned att. Ve­gen går opp frå Heg­ge­lund på vest­si­da på Lei­ra.

Men kun­da­ne tek alt­så tu­ren li­ke­vel.

– Nokre kjem for­di dei har stø­la her, nokre er tu­ris­tar og nokre kjem for­di er opp­tek­ne av å vite om kvar ma­ten kjem ifrå. Det er mange som hand­lar hjå oss, og det har auka dei sis­te åra, for­tel Anna Ka­ro­li­ne.

Alt ty­der på at det­te er ei be­drift i fram­gang. Anna Ka­ro­li­ne og Erik har iall­fall på­gangs­mot og mo­ti­va­sjon, og det er ik­kje noko ein­samt liv dei har valt.

– Vi er glad i å job­be, beg­ge to. Vi trivst med dyr og med folk, og det er moro å kun­ne ska­pe sitt eige. Det er mange som kjem for å hjel­pe, og det er all­tid no­kon her til lunsj. Vi er sjel­dan ålei­ne, sei­er bu­deia.